Nú til dags virðist það vera sífellt algengara að fólk missi trúna á sjálft sig eða líti niður á sig. Þetta getur haft afskaplega mikil áhrif á getu fólks til að sinna nánast öllum sínum daglegu verkum. Þegar við missum trúna á að við getum sinnt jafnvel einföldustu hlutum gefumst við fyrr upp og jafnvel sleppum því að takast á við hluti sem við trúum ekki að við getum gert.

Sjálfsmynd okkar er samsett úr ótal litlum hlutum sem saman mynda einhverja heild. Þetta geta verið yfirborðslegir hlutir eins og íslendingur, karlmaður, nemi, og svo framvegis en einnig einstaklingsbundnari hlutir eins og klár, myndarlegur og vingjarnlegur. En allir þessir eiginleikar geta þýtt mismunandi hluti og verið túlkaðir á mismunandi hátt. Þannig getur verið að mín skilgreining á klár, karlmaður og íslendingur sé eitthvað allt annað en næsti maður myndi samþykkja. Það hvernig við skilgreinum þessa þætti og okkur sjálf er afar flókið og tengist reynslu okkar og uppeldi sem og, að sjálfsögðu, því umhverfi sem við lifum í og þeim gildum sem því fylgja. En hvers vegna virðist þá sem slæm sjálfsmynd sé að verða algengari með degi hverjum?

Eflaust er hægt að finna á því ótal ástæður, en fyrir stuttu rakst ég á mjög merkilegt orð sem að mínu mati tengist þessu óhjákvæmlega og það er; klámvæðing. Á síðustu áratugum hafa gildi þjóðfélagsins breyst ótrúlega mikið og hefur áhersla á líkamsmynd og kynlíf aldrei verið meiri. Um leið og þessar áherslur sjást allt um kring hefur neyslusamfélagið náð algjöru hámarki þannig að fólk þarf að vinna dægranna á milli og gefst ekki tími til að sinna því sem áður þótti sjálfsagt, eins og til dæmis að elda mat eða gefa sér tíma til að setjast niður og borða í ró og næði. Vegna þessa hafa skyndilausnir sprottið upp um allt, ekki síst á mataræði, og haft í för með sér að fólksfjöldinn stækkar á þverveginn. Nú virðist það augljóst að þarna er algjör andstæðuþróun á ferðinni þar sem fólki er ætlað að passa inn í ákveðinn ramma en til þess að gera það þarf það að fórna tíma og peningum sem leiðir til að það velur skyndilausnir, fitnar og fjarlægist þannig upphaflega markmiðið. Þetta hefur í för með sér, það sem kallast, lært hjálparleysi þar sem einstaklingnum finnst hann aldrei geta náð markmiðum sínum. Í fjölmiðlum sjáum við ýmist myndir af offitu ásamt fréttum af því að offita sé að aukast dag frá degi og myndir af fræga og “fína” fólkinu sem er gagnrýnt hægri vinstri fyrir útlit sitt og klæðaburð. Allt saman eykur þetta bilið á milli hins æskilega sjálfs og hins raunverulega sjálfs og eykur líkurnar á vandamálum eins og þunglyndi, félagsfælni og andfélagslegri hegðun.

Samhliða þessari þróun á líkamsmynd hefur átt sér stað enn ískyggilegri þróun á kynhegðun þar sem kynlíf og allt sem því tengist hefur orðið að markaðsvöru og sjálfsögðum hlut. Sú kynslóð ungs fólks sem nú elst úr garði hefur þannig fengið á sig stimpilinn klámkynslóðin og hægt og rólega virðast gildi hennar vera að “klámvæðast” og frá grönnum okkar í vestri berast þær fregnir að börn niður í 11 ára séu farin að stunda munnmök í skólabílum, á leið til og frá skóla. Hugsanlega telja einhverjir, sem þetta lesa að hér sé um Bandarískt fyrirbæri að ræða en staðreyndin er sú að orðrómar um svipaða hegðan hefur verið á sveimi hér á landi í þó nokkurn tíma. Sakleysi æskunnar er því miður eitthvað sem heyrir sögunni til og því mikilvægt að foreldrar taki sér tak og byrji að læra á þann heim sem börnin þeirra hringsnúast í. Nú til dags er klámið allsráðandi og tröllríður öllum fjölmiðlum, ekki síst netinu. Þar sem kynlíf er orðið svona algengt þarf sífellt að finna ýktari birtingarmyndir til þess að vekja viðbrögð okkar og þetta tekst framleiðendum einstaklega vel. Þannig hafa til dæmis sprottið upp samkvæmi sem ganga út á gróft kynlíf, stúlkur þurfa að greiða fyrir aðgöngu sína með líkamanum og drengir þurfa að sanna sig. Ofan á þetta bætist svo við útlitsdýrkunin og þær kröfur sem hún setur á okkur öll. Strákar pumpa sig fulla af lyfjum og gera allt til að stækka vöðvana á meðan sífellt yngri stúlkur rembast við að vera þvengmjóar. Allir þurfa að eiga allt og tolla í tískunni því annars passa þeir ekki inn og eiga í hættu að verða fyrir aðkasti. Um leið og heil kynslóð vex úr grasi með þessum gildum berast okkur fregnir af mikilli aukningu á nauðgunum og rétt eins og erlendis, aukast nauðganir ókunnugra og raðnauðganir.

Til þess að stemma stigu við þessari þróun er mikilvægt fyrir okkur að skoða okkur sjálf og hvernig við erum að lifa lífi okkar. Því næst þurfum við að styrkja jákvæða sjálfsmynd okkar og barna okkar og kenna þeim muninn á réttu og röngu. Við getum ekki staðið yfir börnum okkar öllum stundum en við getum byggt þau upp og vonað að það nægi til að þau standist þversagnir og freistingar samfélagsins. Að sjálfsögðu getum við ávallt bent fingrum á hinn harða heim og yppt öxlum þar sem við erum vanmáttug til að breyta samfélaginu í heild. Það eina sem við getum gert er að reyna að skilja þann heim sem við búum í og hjálpa börnum okkar að takast á við pressur samfélagsins.

Gangi ykkur vel, Eyjólfur Örn Jónsson Sálfræðingur