Í 211 grein almennra hegningarlaga á Íslandi segir:

Hver sem sviptir annan mann lífi, skal sæta fangelsi, ekki skemur en 5 ár, eða ævilangt.

Þrátt fyrir gífurlega aukningu morða á þessari öld eru þau enn fátíðasta afbrotategundin.  Hér á landi eru nú framin að meðaltali 2 morð á ári og til hliðsjónar mætti nefna að 20 – 30 manns látast í bílslysum á ári hverju og 30 – 40 fremja sjálfsmorð (Helgi Gunnlaugsson munnleg heimild, 2 nóvember 2000).  Þrátt fyrir þessa staðreynd eru mun fleiri hræddari við ofbeldisfullan dauðdaga af höndum einhvers annars en að setjast upp í bíl. 

Í viðhorfakönnunum hefur komið í ljós að það sem fólk óttast mest er að vera tekið af lífi af einhverjum ókunnugum.  Það að einhver ókunnugur aðili gæti bitið það í sig að þú eigir ekki skilið að lifa lengur er nokkuð sem fólk hræðist mjög mikið.  En hverjir eru það sem raunverulega fremja morð?  Er einhver fótur fyrir ótta fólks um að einhver ókunnugur gæti tekið upp á því að drepa það?  Í þessari grein ætla ég að leitast við að svara þessum spurningum og um leið að reyna að varpa smá ljósi á morð og þá ískyggilegu þróun sem hefur verið á þessum málaflokki síðustu árin.

Þrátt fyrir þá mynd sem okkur er birt á hverju kvöldi á sjónvarpsskjánum af hinni klassísku morð ráðgátu er það staðreynd að í lang flestum tilfellum eru morð engin ráðgáta.  Flest morðmál leysast strax þar sem oftast eru augljós tengsl á milli morðingjans og fórnarlambsins, ummerki morðingjans eru mikil eða einfaldlega vegna þess að morðinginn tilkynnir sjálfur um glæpinn.  Ástæðan fyrir þessum gagnsæleika flestra morðmála er vafalaust sú að í lang flestum tilfellum eru náin tilfinninga- eða fjölskyldubönd á milli morðingjans og fórnarlambsins.  Kannanir hér á landi sína að í 54% tilfella tengjast brotamaðurinn og þolandinn slíkum böndum.  (Ragnheiður Harðardóttir, 1991)

Þegar þetta hefur verið sagt er eðlilegt að maður spyrji sig af hverju? Hvað fær aðila til þess að bana einhverjum sem er honum svo nákominn?  Í Bandaríkjunum hefur algengustu hvötunum verið skipt í tvennt.  Annars vegar eru morð sem eru afleyðing einhvers atburðar: rifrildis, bræðiskasts, viðbrögð við móðgun eða afbrýði.  Hins vegar eru það svo morð sem eru framin vegna einhverskonar ávinnings: hefnd, sjálfsvörn, völd og að sjálfsögðu fjárhagslegs ávinnings (The serial killer info site). 

Þegar litið er á hina hefðbundnu morðingja hafa þeir ýmis sameiginleg einkenni sem gætu varpað ljósi á hegðun þeirra.  Þeir eru oftast á aldrinum 15 – 30 ára, lítið menntaðir, úr verkamannastétt og oftar en ekki hafa þeir áður komist í kast við lögin (Ragnheiður Harðardóttir, 1991).  Ef litið er á einstaklingana sjálfa má aftur á móti sjá að oftast er um að ræða lítið eða meðalgreinda einstaklinga sem eiga við einhverskonar geðrænan vanda að stríða.  Aðilar sem hafa kannað andlegt heilbrigði morðingja hafa sett fram tilgátu þess eðlis að þeir sem bani ókunnugum eigi oftast við alvarlega geðræna sjúkdóma að stríða eins og persónutruflanir auk þess sem þeir eigi oftast í vanda með vímuefnamisnotkun (Ragnheiður Harðardóttir, 1991).  Sé mið tekið af þessum einkennum morðingja má bæði sjá að þarna eru bæði líffræðilegar og félagslegar orsakir sem gætu skýrt hegðan þeirra.  Að mínu mati er það líklegast samblandan af þessu tvennu sem býr til morðingja þar sem augljóst er að ekki allir sem koma úr sömu aðstæðum gerast morðingjar og því mætti ætla að þegar líffræðilegu orsökunum er bætt við sé komin uppskrift að morðingja. 

Eftir að hafa skoðað þessar upplýsingar um hið hefðbundna morð og hinn hefðbundna morðingja er eðlilegt að maður spyrji sig hvort hræðsla fólks í garð hins ókunnuga morðingja eigi sér einhverja fótfestu í raunveruleikanum eða hvort hún sé aðeins afsprengi nútíma afþreyingarsamfélags? 

Algengt er að fólk kenni nútíma fjölmiðlum um þennan ótta fólks þar sem það telur þá leggja of mikla áherslu á það ofbeldi og morð sem erfitt er að upplýsa.  Ef hinsvegar þróun morðmála á síðustu árum er skoðuð má sjá ógnvekjandi þróun í þessum málaflokk, bæði hér á landi og erlendis.  Hið hefðbundna morð eins og ég er búinn að ræða um fram að þessu er sífellt að verða fátíðara og í Bandaríkjunum fer morðtíðnin sífellt lækkandi.  Árið 1996 var til dæmis morðtíðnin þar lægri en hún hafði verið í 20 ár.  (Maguire & Radosh, 1999: 71) Á móti þessu kemur að önnur tegund morðingja er í óðaönn að ná fótfestu. 

Eitt einkenni þessarar nýju kynslóðar morðingja er að fórnarlömbin eru oftast ókunnugir.  Í dag hefur þessari nýju kynslóð morðingja verið skipt upp í 3 flokka:  fjöldamorðingjar (mass murderers), æðismorðingjar (spree killers) og svo hinir dularfullu raðmorðingjar (serial killers). 

Samanburðartafla (Modus operandi – serial killers)

Ætlun mín í þessari grein er ekki að eyða of mörgum orðum í fyrstu tvo flokkana heldur mun ég einbeita mér að þeim þriðja.  Mikilvægt er þó að útskýra muninn á þessum þremur flokkum þar sem algengt er að fólk rugli þeim saman. 

Fjöldamorðinginn svokallaði er einhver sem tekur sig til einn daginn og drepur fjölda fólks á stuttum tíma.  Þessir morðingjar halda sig við ákveðna staði þar sem þeir drepa einfaldlega alla sem fyrir þeim verða.  Mjög oft enda þessi fjöldamorð með því að morðinginn fremur sjálfsmorð og þau eru alltaf leyst strax þar sem fjöldamorðingjar flýja nær aldrei frá vettvangi glæpsins (Modus operandi – serial killers).  Þessi morð eru nú orðinn gífurlega algeng í Bandaríkjunum og þá sérstaklega á meðal skólabarna og má í því samhengi skoða þau fjölmörgu atvik sem átt hafa sér stað í Bandarískum barnaskólum.

Æðismorðinginn er nokkurs konar blanda fjöldamorðingjans og raðmorðingjans.  Hann drepur ekki af neinni gífurlegri löngun til þess að drepa heldur fær hann köst þar sem hann drepur nánast alla sem á vegi hans verða.  Töluverðan tíma getur tekið að handsama æðismorðingja þar sem þeir yfirgefa nánast alltaf vettvanginn og geta lifað eðlilegu lífi á milli kastanna (The serial killer info site). Um fórnarlömb æðis og fjölda morðingja er oft sagt að þau hafi einfaldlega verið á röngum stað á röngum tíma. 

Þegar kemur að þriðja flokkinum hefur þróun síðari ára verið gífurlega hröð.  Raðmorðingjar eru morðingjar sem drepa fjölda manns á tímabili sem getur spannað allt frá nokkrum mánuðum til nokkurra ára.  Fram að miðjum áttunda áratugnum voru raðmorðingjar kallaðir ókunnugra morðingjar (stranger killers) sökum þess að fórnarlömbin og morðinginn þekktust yfirleitt ekki.  Það var hinsvegar á þessum tíma sem alríkislögreglumaðurinn Robert K. Ressler sem starfaði fyrir atferlisvísinda deild alríkislögreglunnar (Behavioral Science Unit, BSU) tók eftir því að það voru stundum einhver tengsl á milli morðingjans og fórnarlambsins og því fann hann upp á nafninu raðmorðingjar (serial killers) fyrir málaflokkinn.  Frá þeim degi hefur þetta nafn loðað við sem réttmætt heiti málaflokksins (Modus operandi – serial killers). 

Elstu skráðu heimildir um raðmorðingja eru frá 16. öld þegar Gilles De Rais og Elisabeth Bathory hertogaynja léku lausum hala.  Á þeim tíma voru raðmorðingjar álitnir vera vampírur og varúlfar.  Sá raðmorðingi sem er almennt álitinn vera fyrstur nútíma raðmorðingja og engin umfjöllun um raðmorð getur verið án er Kobbi kviðristir (Jack the ripper) sökum eðlis glæpa hans.  Af þessum sökum er almennt talað um að nútíma raðmorð hafi verið til í 125 ár (Modus operandi – serial killers).

Á þessari öld hafa raðmorðingjar orðið að næstum albandarísku fyrirbæri og þrátt fyrir að þar búi aðeins 6% mannkyns eru meira en 75% skráðra tilfella um raðmorð þaðan (Modus operandi – serial killers).  Talið er að á hvaða gefnum tíma sem er séu á bilinu 35 – 100 raðmorðingjar lausir í Bandaríkjunum einum og sérfræðingjar telja að raðmorðingjar beri ábyrgð á 33 – 66% af árlegri morðtíðni Bandaríkjanna (Modus operandi – serial killers).  Fjölgun raðmorðingja á þessari öld hefur verið gífurlegur og má ætla að þar sé tækninni að einhverju leyti um að kenna þar sem aukinn hreyfanleiki hefur fært þeim meira svigrúm til að vinna.  Þannig voru að meðaltali uppgötvaðir 1.7 raðmorðingjar á ári á tímabilinu frá 1906 til 1959.  Á sjöunda áratugnum reis sú tala upp í 5 á ári og um 1980 hafði talan aftur þrefaldast.  Um 1990 voru tilfellin orðin 36 á ári eða að meðaltali 3 nýir raðmorðingjar á mánuði.  Þessi þróun samsvarar 940% aukningu á raðmorðum á aðeins þremur áratugum.  Í dag hafa FBI ályktað að raðmorðingjar í Bandaríkjunum taki að meðaltali 11 líf á degi hverjum (Modus operandi – serial killers). 

Þrátt fyrir að allt bendi til þess að þetta fyrirbæri sé nær einskorðað við Bandarískt samfélag er það þó ekki svo og tilfellum hefur einnig fjölgað annars staðar í heiminum þó svo þróunin hafi ekki verið nærri því eins ör og í Bandaríkjunum.  Vegna þess hve raðmorð eru sjaldgæf utan Bandaríkjanna er löggæslan annarsstaðar í heiminum engan vegin undir það búin að takast á við raðmorðingja og því eru sögur þaðan oft mun verri en þær sem heyrast frá Bandaríkjunum (Modus operandi – serial killers). 

Vegna þess hve illa undirbúin hin ýmsu lönd eru undir glæp af þessu tagi líður oft langur tími áður en menn greina að um raðmorðingja sé að ræða.  Raðmorðingjar í þessum löndum geta því leikið lausum hala mun lengur en í Bandaríkjunum og ná oft að valda miklum skaða.  Af þessum sökum eru tveir af afkastamestu raðmorðingjum sögunnar annars vegar frá Suður-Ameríku og hins vegar frá Rússlandi.  Í Suður-Ameríku náði Pedro Lopez “Skrímsli andesfjallanna” (the monster of the andes) að drepa 300+ konur á níunda áratugnum áður en hann var handsamaður.  Í Rússlandi álitu rannsóknarmenn að raðmorð væru Bandarískt fyrirbæri og höfnuðu hjálp alríkislögreglunnar.  Af þessum sökum náði Andrei Chikatilo “borgari X” (citizen X) að drepa 53+ manns á níunda áratugnum (Modus operandi – serial killers).  Þó svo að í þessum óundirbúnu löndum nái morðingjarnir hver fyrir sig að farga fleirum en starfsbræður þeirra í Bandaríkjunum eru þeir mun færri og því ná Bandarískir raðmorðingjar að valda mun meiri skaða samanlagt eða á bilinu 300 – 350 morð á mánuði (Modus operandi – serial killers).

Tafla sem sýnir afkastamestu raðmorðingja þessarar aldar

(Modus operandi – serial killers)